Wątroba jest jednym z największych i najważniejszych narządów w naszym ciele. Niestety, ze względu na udział wątroby w wielu procesach, szczególnie w metabolizmie toksyn, wątroba jest narażona na trwałe uszkodzenia, które prowadzą do marskości – stanu, w którym prawidłowe komórki wątroby zastępowane są komórkami tkanki łącznej. Wątroba w stanie marskości traci zdolność regeneracji, a także przestaje spełniać wiele ze swych ważnych funkcji. Do zaburzeń funkcjonowania wątroby może dochodzić zarówno wskutek długotrwałego działania niekorzystnych czynników, jak i w sposób nagły, najczęściej na skutek ostrego zapalenia czy silnego zatrucia. W wyniku dysfunkcji wątroby następuje cały szereg procesów chorobowych prowadzących do pogarszania się ogólnego stanu zdrowia. Chora wątroba jest przyczyną wielu problemów o podłożu metabolicznym, immunologicznym, krążeniowym, zatruć toksynami i innych.
Wątroba znajduje się tuż pod przeponą, zajmując głównie prawą stronę nadbrzusza, graniczy również z jelitami i żołądkiem. U dorosłej osoby wątroba może ważyć nawet 2,5 kg razem z krwią znajdującą się wewnątrz, przy czym jest jej tam w danej chwili nawet 800 ml, co stanowi około 10–15 proc. ogólnej objętości krwi. Wątroba zbudowana jest głównie z komórek wątrobowych – hepatocytów, które składają się na aż 95 proc. jej masy. Wątroba jest zaliczana do układu pokarmowego, ale pomimo swej niezwykle homogenicznej budowy, spełnia tak wiele funkcji, że nie sposób ją zakwalifikować do pojedynczego układu w organizmie. Spośród wszystkich narządów ciała, w danej chwili w wątrobie znajduje się największa ilość krwi. Wątroba posiada jednocześnie nadzwyczajne możliwości regeneracyjne. Nawet po chirurgicznym usunięciu dużego fragmentu wątroby, potrafi się zregenerować. Spełnia on też ważną funkcję podręcznego magazynu energii. W wątrobie zachodzą procesy magazynowania, produkowania oraz uwalniania glukozy, w zależności od jej aktualnej dostępności, ale też węglowodanów bardziej złożonych i bieżącego zapotrzebowania organizmu na energię. W wątrobie zachodzi metabolizm bilirubiny. Bilirubina, będąca produktem rozpadu czerwonych krwinek, jest transportowana do tego organu, gdzie ulega przemianie do innych form, możliwych do usunięcia z organizmu. Zakłócenie tego procesu na którymś etapie może prowadzić do charakterystycznego objawu związanego z podwyższonym poziomem bilirubiny we krwi – żółtaczki. Kolejną ważną funkcją wątroby jest udział w gospodarce i trawieniu tłuszczów. Następuje tu synteza fosfolipidów, cholesterolu, hydroliza lipidów do kwasów tłuszczowych. Część z tych substancji wchodzi w skład wytwarzanej żółci. Jest to mieszanina substancji biorących udział w trawieniu tłuszczów (fosfolipidy, cholesterol, tłuszcze, kwasy tłuszczowe, bilirubina, kwasy żółciowe i inne). W ciągu doby wątroba dorosłej osoby może wyprodukować nawet ponad litr żółci.
Wątroba jest również niezwykle ważnym ogniwem układu immunologicznego. W wątrobie zachodzą procesy aktywności fagocytarnej (układ odpornościowy poznaje „wroga”) oraz te związane z właściwą obroną organizmu przed infekcjami, nowotworami czy toksynami. W wątrobie znajduje się duży rezerwuar komórek Browicza-Kupffera, które mają szerokie zdolności fagocytozy, czyli pochłaniania dużych cząstek – bakterii, komórek nowotworowych, cząstek toksyn, wirusów, pasożytów, uszkodzonych białek i innych. Stanowią one drugą pod względem liczebności po hepatocytach kolonię komórek w wątrobie i pełnią bardzo ważną funkcję w ogólnej równowadze immunologicznej organizmu. Spełnia ona również ważną rolę w układzie regulowania temperatury ciała. Krew opuszczająca wątrobę jest o około jeden stopień Celsjusza cieplejsza niż do niej wpływająca.
W wątrobie zachodzą także procesy detoksykacyjne. Zarówno substancje o pochodzeniu wewnętrznym (bilirubina, hormony i inne), które w wyższych dawkach są toksyczne, jak i zewnętrzne toksyny są w wątrobie unieszkodliwiane w szeregu procesów biochemicznych. Z tego powodu poważne zatrucia, np. grzybami czy substancjami chemicznymi, doprowadzają w pierwszym rzędzie do poważnych uszkodzeń wątroby, która nie radzi sobie z metabolizmem dużej ilości toksyn. Częstym powodem występowania dysfunkcji i marskości wątroby jest alkoholizm. Uważa się, że regularne spożywanie alkoholu w nawet stosunkowo niewysokich dawkach może przyczyniać się do poważnego uszkodzenia wątroby w długim okresie. W podobnym mechanizmie, tj. przez wytwarzanie aldehydu octowego, wątroba jest uszkadzana w przebiegu nieleczonych infekcji grzybiczych, gdzie grzyby przetwarzają cukry do tego toksycznego związku oraz dodatkowo produkują równie toksyczny amoniak.
Zanim jednak dojdzie do marskości, alkohol powoduje często tzw. alkoholowe stłuszczenie wątroby w przebiegu którego we wnętrzu jej komórek (hepatocytów) gromadzą się drobinki tłuszczu, które upośledzają ich funkcjonowanie. Pojawia się ból wątroby, a zdarza się, że sama wątroba jest powiększona, ale najczęściej choroba przebiega bezobjawowo. Do stłuszczenia może dojść również na innym podłożu niż alkoholizm, przyczyniać się może nadwaga, złe nawyki żywieniowe, liczne zaburzenia metabolizmu, niektóre leki przyjmowane przez długi czas, zakażenia wirusowe (WZW C, HIV) i inne.
Stłuszczenie wątroby jest procesem odwracalnym, należy zlikwidować jego przyczynę i stosować zdrową dietę. Ewentualnego stłuszczenia wątroby nie należy lekceważyć. Dalsze narażenie na jego przyczynę może bowiem prowadzić do marskości lub rozwoju raka wątrobowokomórkowego (dochodzi do jego rozwoju u 10 proc. chorych).
Rak wątrobowokomórkowy może być również powikłaniem marskości wątroby, wirusowego zapalenia wątroby typu B, długotrwałego spożywania alkoholu czy palenia papierosów. Generalnie wszystkie czynniki uszkadzające wątrobę są czynnikami ryzyka powstania tego nowotworu. Charakterystyczne objawy raka to powiększona wątroba, żółtaczka, wodobrzusze, krwawienie z górnego odcinka przewodu pokarmowego (ciemna krew w stolcu, jasna w wymiotach). Oprócz tego występować mogą pozostałe symptomy związane z dysfunkcją wątroby. Średni czas przeżycia przy tej odmianie raka wynosi zaledwie 6 miesięcy od momentu postawienia diagnozy. Jeśli możliwe jest leczenie operacyjne (wycięcie zajętego płata wątroby, przy niskim zaawansowaniu raka), to jedynie 10 proc. pacjentów przeżywa 5 lat od rozpoznania. Chemioterapia nie przynosi korzyści, a radioterapia daje wątpliwe efekty. Zaleca się profilaktyczne badania przesiewowe co pół roku wszystkim chorym na WZW typu B oraz osobom z marskością wątroby. W chorobach wątroby najłatwiej zaobserwować ból wątroby. Jednak czy wątroba boli? Ból wątroby wynika zazwyczaj z powiększenia wątroby. Pojawia się po prawej stronie i jest zlokalizowany pod żebrami. Ból wątroby pojawia się, gdy pijemy alkohol lub jemy tłusty posiłek. Należy jednak pamiętać, że ból wątroby wynika z ucisku wywoływanego przez powiększoną wątrobę na błonę surowiczą. Jeśli zastanawiasz się, czy wątroba boli, odpowiedź jest jedna: nie. Wątroba nie jest unerwiona, dlatego ból, który odczuwamy, wynika z dyskomfortu odczuwanego w jej okolicy.
Najbardziej charakterystycznym objawem chorej wątroby jest żółtaczka. Składa się na nią szereg objawów związanych z podwyższonym poziomem bilirubiny, dającym charakterystyczne żółte zabarwienie skóry, białek oczu i błon śluzowych. Byłoby jednak dużym uproszczeniem sprowadzanie możliwych objawów chorej wątroby do żółtaczki, która wiąże się już z dość poważną jej dysfunkcją. Chora wątroba daje wiele innych symptomów. Objawy chorej wątroby dotyczą również ogólnych problemów z trawieniem i funkcjonowaniem przewodu pokarmowego. W szczególności mogą przyczyniać się do powstawania kamicy żółciowej, przewlekłych niestrawności, wzdęć, bólów wątroby, zespołu jelita nadrażliwego oraz nietolerancji tłuszczów i alkoholu. W związku z chorą wątrobą pojawiają się również niewidoczne problemy z trawieniem, które dają wyraźny, negatywny efekt w dłuższym horyzoncie czasowym. Wątroba uczestniczy w wielu reakcjach biochemicznych, w których substancje odżywcze (witaminy, tłuszcze, węglowodany, białka) są przetwarzane do prostszych form, przyswajalnych dla organizmu. Dysfunkcja wątroby powoduje nieprzyswajalność pewnych związków, co doprowadza po pewnym czasie do rozwinięcia objawów niedożywienia – m.in. awitaminoz, chudnięcia, osłabienia, szybkiego męczenia się. W przebiegu niedożywienia mogą się pojawić nawet neurologiczne objawy chorej wątroby, związane z niedożywieniem mózgu – słaba koncentracja, brak energii, depresja, słaba pamięć, bóle głowy. Drugim źródłem zaburzenia pracy centralnego układu nerwowego może być toksyczne działanie substancji, które nie są usuwane przez wątrobę. Zespół tych zaburzeń nosi nazwę encefalopatii wątrobowej. W jej przebiegu, oprócz objawów neurologicznych wspomnianych powyżej, dochodzić może do zaburzeń snu. Inne charakterystyczne zewnętrzne objawy chorej wątroby, związane z zaleganiem toksycznych substancji, to charakterystyczne, brązowe plamy wątrobowe pojawiające się na skórze, nieprzyjemny zapach skóry i zapach z ust (tzw. foetor hepaticus – odór wątrobowy), swędzenie skóry oraz pojawianie się swędzącej pokrzywki. Może dojść do zaburzenia gospodarki tłuszczowej. W efekcie w lipidogramie (badanie poziomu tłuszczu i cholesterolu we krwi) stężenie tzw. dobrego cholesterolu (HDL) jest obniżone, a złego (LDL) oraz równie niekorzystnych dla zdrowia trójglicerydów – podwyższone. Zaburzenie to może się przyczyniać do przyspieszenia rozwoju miażdżycy. Objawem chorej wątroby będzie również upośledzenie prawidłowej gospodarki cukrami i insuliną w organizmie. Po pewnym czasie, na skutek poważnych wahań poziomu cukru, może się rozwinąć insulinooporność i cukrzyca drugiego typu. Wątroba reguluje też pośrednio, przez ich usuwanie, poziom hormonów w organizmie. Niesprawność wątroby może prowadzić do podwyższenia poziomu hormonów płciowych (testosteron i estrogeny) oraz hormonów tarczycy. Wątroba to także ważny element systemu immunologicznego. Problemy z wątrobą mogą doprowadzić nie tylko do częstszych infekcji o poważniejszym przebiegu, ale i do większego ryzyka wystąpienia chorób autoimmunologicznych oraz zaostrzenia istniejących alergii, szczególnie jako odpowiedzi na toksyny, które w normalnej sytuacji są metabolizowane w wątrobie. Jako że jedną z funkcji wątroby jest wydzielanie żółci, uszkodzenie miąższu będzie prowadziło do wzrostu poziomu bilirubiny we krwi, co można zaobserwować u pacjentów z żółtaczką. Warto wiedzieć, że zażółcenie powłok jest późnym objawem choroby wątroby i że dużo wcześniejszym markerem rozgrywającej się patologii są tzw. próby wątrobowe, czyli ALAT, ASPAT, GGTP, fosfataza alkaliczna, bilirubina i dehydrogenaza mleczanowa.
Prawidłowo dobrana dieta jest podstawowym uzupełnieniem leczenia farmakologicznego w przebiegu chorób wątroby. Ważne jest, aby w okresie rekonwalescencji i regeneracji nie dostarczać wątrobie wiele toksyn oraz nie wymagać od wątroby produkcji dużych ilości żółci, zużywanej do trawienia tłuszczów. Racjonalnie dobrana żywność może znacząco skrócić czas regeneracji wątroby oraz poprawić ogólne samopoczucie i stan zdrowia chorego. W przebiegu chorób wątroby niedopuszczalne jest spożywanie alkoholu.
U osób z nadwagą ważne jest podjęcie próby jej redukcji, to jest spożywanie mniejszej ilości kalorii w codziennych posiłkach oraz podejmowanie możliwie intensywnego przy danym stanie zdrowia wysiłku fizycznego. Sama nadwaga będzie przyczyniać się do pogorszenia stanu wątroby przez odkładanie w niej tłuszczu, prowadzącego do stłuszczenia i marskości wątroby. Mniej spożywanych kalorii oznaczać będzie mniejsze obciążenie całego przewodu pokarmowego, a w szczególności wątroby.
Struktura diety powinna być dobrana tak, by znajdowało się w niej jak najwięcej warzyw, pewna część owoców oraz średnia ilość produktów pełnoziarnistych.. Taka dobra dieta zawiera dużo antyoksydantów, witamin, które umożliwiają szybszą regenerację wątroby, oraz błonnika, który pomaga usuwać toksyny z organizmu, istotnie odciążając wątrobę. Jeśli zawartość portfela na to pozwala, warto zaopatrywać się w produkty żywnościowe z certyfikatem ekologicznym. Przy ich produkcji nie używa się chemicznych środków ochrony roślin, które jako toksyny stanowią poważne obciążenie dla wątroby, utrudniając jej regenerację czy nawet przyczyniając się do dalszych zniszczeń. Zwierzęta pochodzące z takiej hodowli karmione są wyłącznie naturalnymi paszami, a ich wzrost nie jest sztucznie, farmakologicznie przyspieszany. Spośród suplementów diety przyspieszających regenerację wątroby szczególnie zalecany jest ostropest plamisty. Roślina ta zawiera naturalne sylimaryny, które posiadają dobroczynne właściwości dla wątroby i innych narządów układu pokarmowego. Uważa się, że wspomagają one produkcję żółci, a jednocześnie chronią przed toksynami. Ponadto pewne badania pokazały, że regularne spożywanie ostropestu może przyczyniać się do zmniejszenia stężenia cholesterolu we krwi, opóźniając tym samym procesy miażdżycowe, oraz przeciwdziałać rozwojowi chorób nowotworowych. Jego użycie jako dodatkowego leczenia jest szczególnie wskazane w stanach marskości wątroby oraz po zatruciu grzybami czy innymi toksynami. Kolejnym ważnym suplementem jest L-cysteina. L-Cysteina to substancja białkowa – aminokwas należący do grupy endogennych, czyli wytwarzanych przez organizm człowieka jednak w niezbyt dużych ilościach. Powstaje ona z metioniny i seryny w obecności kwasu foliowego, witaminy B6 i B12.. Najważniejszą funkcją L-cysteiny jest budowanie glutationu – bardzo silnego przeciwutleniacza niezbędnego dla zdrowia i właściwego funkcjonowania organizmu. Zawartość glutationu w komórkach może być prognostykiem długości życia. L-cysteina może być stosowana jako czynnik ochronny przed skutkami ubocznymi przyjmowania leków lub narażenia na toksyczne związki chemiczne. Należy do głównym związków odtruwających. Jako suplement diety jest sprzedawana w postaci N-acetylo-L-cysteiny (NAC).
NAC stosuje się u osób, które przedawkowały NLPZ czy inne leki, aby zapobiec uszkodzeniom wątroby i nerek. We wspomaganiu pracy wątroby pomocny jest również karczoch w formie suplementu. Najbardziej cenionym składnikiem karczocha jest cynaryna (kwas 1,5-dikawoilochinowy). To właśnie ona charakteryzuje się znaczącym wpływem na funkcjonowanie wątroby. Cynaryna posiada właściwości żółciotwórcze i żółciopędne, dzięki czemu ułatwia trawienie pokarmów. Protekcyjny wpływ na komórki wątroby, to również zasługa działania cynaryny.
Kolejnym pozytywnym aspektem stosowania karczocha jest efekt obniżenia stężenia cholesterolu całkowitego (łącznej frakcji „złego” i „dobrego” cholesterolu we krwi), a także lipidów (trójglicerydów). W składzie karczocha znajduje się również inulina, która wpływa na regulację poziomu cukru we krwi. Jest znacznie więcej substancji, które pozytywnie wpływają na funkcjonowanie wątroby i działają ochronnie na ten ważny narząd, jednak kupienie ich każdego z osobna wiąże się z dość dużymi kosztami i przyjmowaniem kilku, a nawet kilkunastu tabletek w ciągu dnia. Można jednak skorzystać z gotowych już preparatów, których jest cała masa na naszym rynku. Wystarczy tylko dobrze przeczytać ulotkę i skład, wybierając ten najlepszy.
